Άρτεμη. Η θεά του κυνηγιού

Η λατρεία της Άρτεμης

Επικλήσεις και παρωνύμια

Στη Βραυρώνα της Αττικής υπήρχε ιερό της Άρτεμης Βραυρωνίας. Η θεά λατρεύονταν ως προστάτιδα της γονιμότητας και του τοκετού. Όταν ο τοκετός ήταν καλός, οι γυναίκες έταζαν το παιδί τους στη θεά και της αφιέρωναν τα ενδύματα τους. Ιερό της Βραυρωνίας Αρτέμιδος υπήρχε και στην Ακρόπολη (Αττικά 23.7). Το επίθετο Ταυροπόλος δείχνει ότι ο ταύρος ήταν το σύμβολο της. Σε διάφορα μνημεία απεικονίζεται η Άρτεμη πάνω σε ένα άρμα που σύρεται από δυο γρήγορους ταύρους. Στο χέρι της κρατά έναν πυρσό και πάνω από το κεφάλι της λάμπει το μισοφέγγαρο. Στην Κρήτη λατρεύονταν με το όνομα Βριτόμαρτις ή Δίκτυννα. Σύμφωνα με το μύθο, όπως τον περιγράφει ο Παυσανίας στο έργο του Ελλάδος Περιήγησις (Κορινθιακά 30.3), η Βριτόμαρτις, κόρη του Δία και της Κάρμης, αρέσκονταν να τρέχει και να κυνηγά μέσα στα βουνά της Κρήτης. Ο Μίνωας σαγηνεύτικε από την όμορφη παρουσία της και την καταδίωξε από έρωτα. Εκείνη για να τον αποφύγει, έπεσε στη θάλασσα και πιάστηκε στα δίχτυα ορισμένων ψαράδων (Μίνω δὲ ἐρασθέντα φεύγουσα ἔῤῥιψεν ἑαυτὴν ἐς δίκτυα ἀφειμένα ἐπ' ἰχθύων θήρᾳ. ταύτην μὲν θεὸν ἐποίησεν Ἄρτεμις,). Η Άρτεμη την αντάμειψε για την αγνότητα της και την έκανε θεά με το όνομα Δίκτυννα.

Ως Βενδίδα λατρεύονταν στη Θράκη μέσα σε σπηλιές, ενώ στον Πειραιά των κλασσικών χρόνων υπήρχε ναός αφιερωμένος σε αυτήν. Οι Θράκες που κατοικούσαν στον Πειραιά τιμούσαν τη Βενδίδα με πομπή και νυχτερινή λαμπαδηδοδρομία προς το ναό της. Στη Στύμφαλο υπήρχε ιερό της Στυμφαλίας Αρτέμιδος και το άγαλμα της ήταν ένα επιχρυσωμένο ξόανο. Ο Παυσανίας αναφέρει επίσης (Αρκαδικά 22.7) ότι στην οροφή του ναού απεικονίζονταν οι Στυμφαλίδες όρνιθες φτιαγμένες από ξύλο. Στην Έφεσο της Μικράς Ασίας λατρεύονταν ως Εφεσία. Ήταν η θεά της γονιμότητας. Το άγαλμα της αντικατόπτριζε όλες τις εκφάνσεις της μητρότητας και της γονιμότητας, ενώ ο ναός της ήταν ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Ιερό της Εφεσίας Αρτέμιδος υπήρχε και στην Αλέα της αρχαίας Αρκαδίας (θεῶν δὲ ἱερὰ αὐτόθι Ἀρτέμιδός ἐστιν Ἐφεσίας καὶ Ἀθηνᾶς Ἀλέας, καὶ Διονύσου ναὸς καὶ ἄγαλμα).

Η Άρτεμη Ορθία λατρεύονταν στην αρχαία Σπάρτη. Εκεί βρίσκονταν ο ναός και το ξόανο της θεάς, που έφεραν από την Ταυρική χερσόνησο ο Ορέστης με την Ιφιγένεια (Λακωνικά 16.7-16.11). Ήταν η κουροτρόφος και η προστάτιδα των τοκετών (τὸ δὲ χωρίον τὸ ἐπονομαζόμενον Λιμναῖον Ὀρθίας ἱερόν ἐστιν Ἀρτέμιδος. τὸ ξόανον+ δὲ ἐκεῖνο εἶναι λέγουσιν ὅ ποτε [καὶ] Ὀρέστης καὶ Ἰφιγένεια ἐκ τῆς Ταυρικῆς ἐκκλέπτουσιν:). Δίπλα στο ναό της υπήρχε το ιερό της Ειλειθύιας. Ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος υπήρχε και στο όρος Λυκώνη της Αργολίδας λίγα χιλιόμετρα έξω από το Άργος με αγάλματα του Απόλλωνα, της Άρτεμης και της Λητούς (Κορινθιακά 24.5).

Αγροτέρα

- Η θεά των αγρών και της άγριας φύσης. Φημισμένοι ήταν οι ναοί της Άρτεμης Αγροτέρας στην αρχαία Μεγαλόπολη, όπου οι κυνηγοί της αφιέρωναν τα κέρατα και το δέρμα των θηραμάτων τους, και την αρχαία Αθήνα (διαβᾶσι δὲ τὸν Ἰλισὸν χωρίον Ἄγραι καλούμενον καὶ ναὸς Ἀγροτέρας ἐστὶν Ἀρτέμιδος· ἐνταῦθα Ἄρτεμιν πρῶτον θηρεῦσαι λέγουσιν ἐλθοῦσαν ἐκ Δήλου, καὶ τὸ ἄγαλμα διὰ τοῦτο ἔχει τόξον) (Αττικά 19.6). Στις 6 του μηνός Βοηδρομιώνα προσφέρονταν κάθε χρόνο θυσία προς τιμή της θεάς σε ανάμνηση της νίκης των Αθηναίων στη μάχη του Μαραθώνα. Ιερό της υπήρχε επίσης και στα Μέγαρα Αττικής. Σύμφωνα με το μύθο, όπως τον παραθέτει ο Παυσανίας (Αττικά 41.3), ο γιος του Πέλοπα Αλκάθους σκότωσε σε κυνήγι το λιοντάρι του Κιθαιρώνα και όταν έγινε βασιλιάς έχτισε το ναό της Αγροτέρας Άρτεμης, επειδή τον βοήθησε στον άθλο του (Μεγαρέα δὲ γάμον τε ὑποσχέσθαι θυγατρὸς καὶ ὡς διάδοχον ἕξει τῆς ἀρχῆς, ὅστις τὸν Κιθαιρώνιον λέοντα ἀποκτείναι· διὰ ταῦτα Ἀλκάθουν τὸν Πέλοπος ἐπιχειρήσαντα τῷ θηρίῳ κρατῆσαί τε καὶ ὡς ἐβασίλευσε τὸ ἱερὸν ποιῆσαι τοῦτο, Ἀγροτέραν Ἄρτεμιν καὶ Ἀπόλλωνα Ἀγραῖον ἐπονομάσαντα.).

Ελαφία ή Ελαφηβόλος

- Η θεά του κυνηγιού και των δασών. Η γιορτή των Ελαφηβολίων περιλάμβανε θυσία ζώων και προσφορά ζυμωτών ομοιωμάτων ελαφιών στο ιερό της θεάς.

Ηγεμόνη

- Η Άρτεμη δεν ήταν πολεμική θεά, αλλά καθοδηγούσε και έσωζε τους πολεμιστές. Βοηθούσε το στρατό και του χάριζε διαύγεια και σωστή κρίση. Ιερά της Άρτεμης Ηγεμόνης υπήρχαν στην αρχαία Τεγέα, στη Λυκόσουρα της Αρκαδίας (πρῶτα μὲν δὴ αὐτόθι Ἡγεμόνης ναός ἐστιν Ἀρτέμιδος καὶ χαλκοῦν ἄγαλμα ἔχον δᾷδας,) (Αρκαδικά 37.1) και στην αρχαία Σπάρτη.

Ιοχέαιρα

- Η θεά που χαίρεται να ρίχνει τα βέλη της

Λιμναία

- Ναός της Λιμναίας Αρτέμιδος υπήρχε στη Σικυώνα και στην αρχαία Σπάρτη (ἐπανελθοῦσι δὲ ὀπίσω πρὸς τὴν λέσχην ἐστὶν Ἀρτέμιδος Ἰσσωρίας ἱερόν: ἐπονομάζουσι δὲ αὐτὴν καὶ Λιμναίαν,) (Λακωνικά 14.2).

Λοχεία

- Η προστάτιδα των τοκετών

Μουνυχία

- Ο ναός της Μουνυχίας Αρτέμιδος βρισκόταν πάνω στη χερσόνησο που κλείνει το λιμάνι της Μουνυχίας (ἔστι δὲ καὶ ἄλλος Ἀθηναίοις ὁ μὲν ἐπὶ Μουνυχίᾳ λιμὴν καὶ Μουνυχίας ναὸς Ἀρτέμιδος,) (Αττικά 1.4). Εκεί γίνονταν και γιορτές προς τιμή της που περιλάμβαναν πομπή προς το ιερό και αγώνες πλοίων. Ο ναός της φημίζονταν για το άσυλο που παρείχε στους πολίτες της αρχαίας Αθήνας και στους ναυτικούς.

Πότνια θηρών

- Η βασίλισσα των άγριων θηρίων. Ο Όμηρος αποκαλεί την Άρτεμη πότνια θηρών (τὸν δὲ κασιγνήτη μάλα νείκεσε, πότνια θηρῶν, Ἄρτεμις ἀγροτέρη, καὶ ὀνείδειον φάτο μῦθον·) (Ιλιάδα Φ 470-471).

Σώτειρα

- Με βάση τις αναφορές του Παυσανία, ιερό της Αρτέμιδος Σωτείρας υπήρχε στη Φιγαλία της Αρκαδίας (Αρκαδικά 39.5), στην αρχαία Τροιζήνα (ἐν τῇ ἀγορᾷ Τροιζηνίων ναὸς καὶ ἀγάλματα Ἀρτέμιδός ἐστι Σωτείρας:) (Κορινθιακά 31.1) και στα Μέγαρα (τῆς δὲ κρήνης οὐ πόῤῥω ταύτης ἀρχαῖόν ἐστιν ἱερόν, εἰκόνες δὲ ἐφ᾽ ἡμῶν ἑστᾶσιν ἐν αὐτῷ βασιλέων Ῥωμαίων καὶ ἄγαλμα [τε] κεῖται χαλκοῦν Ἀρτέμιδος ἐπίκλησιν Σωτείρας.) (Αττικά 40.2). Ο ναός στην Τροιζήνα κατασκευάστηκε από τον Θησέα κατά την επιστροφή του από την Κρήτη. Το άγαλμα της θεάς Άρτεμης που στόλιζε την αγορά της αρχαίας Μεγαλόπολης ήταν κατασκευασμένο από πεντελικό μάρμαρο (Αρκαδικά 30.10). Ο ναός της στα Μέγαρα βρίσκονταν πίσω από την κρήνη του Θεαγένη και το άγαλμα της ήταν έργο του γλύπτη Στρογγυλίωνα τον 5ο αιώνα π.Χ.

Υμνία

- Η θεά του τραγουδιού. Λατρεύονταν σε ολόκληρη την Αρκαδία και ιέρεια της ήταν μια παρθένα νέα. Το ιερό της θεάς βρισκόταν στο δρόμο Μαντίνειας-Ορχομενού.

Χρυσήνιος

- Η θεά που έχει χρυσά χαλινάρια. Η Άρτεμη σύμφωνα με τον Όμηρο σκότωσε τη Λαοδάμεια, κόρη του Βελλεροφόντη και μητέρα του Σαρπηδόνα από την ένωση της με το Δία (τὴν δὲ χολωσαμένη χρυσήνιος Ἄρτεμις ἔκτα) (Ιλιάδα Ζ 205).

Χρυσόθρονος

- Η θεά που κάθεται σε χρυσό θρόνο (καὶ γὰρ τοῖσι κακὸν χρυσόθρονος Ἄρτεμις ὦρσε) (Ιλιάδα Ι 533).

Ορέστης και Ιφιγένεια

Σύμφωνα με το μύθο, όπως τον αφηγείται ο τραγικός ποιητής Ευρυπίδης στα δυο μεγάλα έργα του Ιφιγένεια εν Αυλίδι και Ιφιγένεια εν Ταύροις, η Ιφιγένεια ήταν κόρη του Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας. Στην Αυλίδα είχε συγκεντρωθεί ο στόλος των Ελλήνων για να αποπλεύσει προς την Τροία, αλλά επικρατούσε άπνοια. Ο μάντης Κάλχας είπε στον Αγαμέμνονα, ότι η άπνοια οφείλονταν στην οργή της Άρτεμης λόγω της ύβρεως του ότι ήταν καλύτερος κυνηγός από αυτήν. Έπρεπε λοιπόν να θυσιάσει την ομορφότερη από τις κόρες του, προκειμένου να αποπλεύσουν τα πλοία. Ο Αγαμέμνονας, με το πρόσχημα του γάμου της με τον Αχιλλέα, κάλεσε την κόρη του στην Αυλίδα, αλλά εκεί την παρέδωσε στον Κάλχα για να τη θυσιάσει. Πάνω στο βωμό και λίγο πριν τη θυσία, η Ιφιγένεια σώθηκε από την Άρτεμη, που τη μετέφερε στην Ταυρική χερσόνησο και την έκανε ιέρεια της.

Στην Ταυρική έφτασε αργότερα ο αδελφός της Ορέστης με το φίλο του Πυλάδη προκειμένου να πάρουν με εντολή του Απόλλωνα, το ξόανο της θεάς Άρτεμης και να το φέρουν πίσω στην Ελλάδα (Ιφιγένεια εν Ταύροις στ. 977-978), με σκοπό να απαλλαγεί ο Ορέστης από τις Ερινύες που τον κυνηγούσαν για το φόνο της μητέρας του (στ. 939-941). Εκεί αιχμαλωτίστηκαν από τους στρατιώτες του βασιλιά Θόα και οδηγήθηκαν στην ιέρεια για θυσία. Όμως μπροστά στο βωμό η Ιφιγένεια τους αναγνώρισε και έπεισε τον Θόα να τους αφήσει να πάνε στη θάλασσα μαζί με το ξόανο της θεάς για να εξαγνιστούν (στ. 1188-1220). Στην παραλία ο Ορέστης με τον Πυλάδη και την Ιφιγένεια επιβιβάστηκαν στο πλοίο τους (στ. 1358-1359) και έπεστρεψαν πίσω στην Ελλάδα και συγκεκριμένα στη Βραυρώνα της Αττικής.

Με εντολή της θεάς Αθηνάς, το ξόανο τοποθετήθηκε σε ναό που κατασκευάστηκε στις Αλές Αραφηνίδες (ερείπια του ναού υπάρχουν σήμερα στην παραλία της Αρτέμιδας) και στον οποίο λατρεύονταν η Άρτεμη Ταυροπόλος (στ. 1449-1461), ενώ η Ιφιγένεια έγινε ιέρεια στο ναό της Άρτεμης στη Βραυρώνα της Αττικής μέχρι το θάνατο της.

Ο Παυσανίας κάνει μνεία για το ξόανο της θεάς στη Βραυρώνα (Αττικά I 33.1). Αλλά σε άλλο σημείο του έργου του (Λακωνικά III 16.7-16.8), όταν αναφέρεται στα μνημεία της αρχαίας Σπάρτης, παραθέτει την άποψη των Λακεδαιμονίων ότι το άγαλμα της θεάς στο ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος στη Σπάρτη ήταν αυτό που είχαν φέρει από την Ταυρική ο Ορέστης και η Ιφιγένεια. Το λατρευτικό άγαλμα που υπήρχε στη Βραυρώνα κλάπηκε από τον Ξέρξη που το έφερε πίσω στα Σούσα. Εκεί το βρήκε αργότερα ο Σέλευκος, ο οποίος το παρέδωσε στη Λαοδίκεια της Συρίας.

[16.8] καίτοι διαμεμένηκεν ἔτι καὶ νῦν τηλικοῦτο ὄνομα τῇ Ταυρικῇ θεῷ, ὥστε ἀμφισβητοῦσι μὲν Καππάδοκες καὶ οἱ τὸν Εὔξεινον οἰκοῦντες τὸ ἄγαλμα εἶναι παρὰ σφίσιν, ἀμφισβητοῦσι δὲ καὶ Λυδῶν οἷς ἐστιν Ἀρτέμιδος ἱερὸν Ἀναιίτιδος. Ἀθηναίοις δὲ ἄρα παρώφθη γενόμενον λάφυρον τῷ Μήδῳ: τὸ γὰρ ἐκ Βραυρῶνος ἐκομίσθη τε ἐς Σοῦσα καὶ ὕστερον Σελεύκου δόντος Σύροι Λαοδικεῖς ἐφ' ἡμῶν ἔχουσι.

Ακταίωνας και Ιππόλυτος

Ο Ακταίωνας ήταν γιος του Αρισταίου και της Αυτονόης. Ανατράφηκε από τον Κένταυρο Χείρωνα και έγινε σπουδαίος κυνηγός. Ήταν ο μόνος θνητός που είδε την Άρτεμη να κάνει μπάνιο γυμνή σε μια λίμνη. Η θεά θύμωσε με την πράξη του και τον μεταμόρφωσε σε ελάφι. Έπειτα ερέθισε τα σκυλιά του που κυριεύτηκαν από λύσσα, ώστε δεν κατάλαβαν πως το ελάφι ήταν το αφεντικό τους και το κατασπάραξαν. Το μύθο του Ακταιώνα διασώζει ο Παυσανίας στο έργο του Ελλάδος Περιήγησις (Βοιωτικά 2.3)

[2.3] αὕτη μὲν ἀπ' Ἐλευθερῶν ἐς Πλάταιαν ἄγει, τοῖς δὲ ἐκ Μεγάρων ἰοῦσι πηγή τέ ἐστιν ἐν δεξιᾷ καὶ προελθοῦσιν ὀλίγον πέτρα: καλοῦσι δὲ τὴν μὲν Ἀκταίωνος κοίτην, ἐπὶ ταύτῃ καθεύδειν φάμενοι τῇ πέτρᾳ τὸν Ἀκταίωνα ὁπότε κάμοι θηρεύων, ἐς δὲ τὴν πηγὴν ἐνιδεῖν λέγουσιν αὐτὸν λουμένης Ἀρτέμιδος ἐν τῇ πηγῇ. Στησίχορος δὲ ὁ Ἱμεραῖος ἔγραψεν ἐλάφου περιβαλεῖν δέρμα Ἀκταίωνι τὴν θεόν, παρασκευάζουσάν οἱ τὸν ἐκ τῶν κυνῶν θάνατον, ἵνα δὴ μὴ γυναῖκα Σεμέλην λάβοι.

Ο Ιππόλυτος ήταν γιος του Θησέα και της Αμαζόνας Ιππολύτης. Τιμούσε τη θεά Άρτεμη και προκάλεσε το θυμό της Αφροδίτης. Όταν ο Θησέας παντρεύτηκε την κόρη του Μίνωα και της Πασιφάης Φαίδρα, εκείνη, με προτροπή της Αφροδίτης, ερωτεύτηκε σφοδρά τον Ιππόλυτο. Εκείνος όμως απέκρουε συνέχεια τις ερωτικές της επιθέσεις και έτσι η Φαίδρα για να τον εκδικηθεί, τον κατηγόρησε ότι τη βίασε. Ο Θησέας έδιωξε από το σπίτι τον Ιππόλυτο και παρακάλεσε τον θεό Ποσειδώνα να τον τιμωρήσει. Ο Ιππόλυτος βρήκε τραγικό θάνατο, όταν τα άλογα που έσερναν το άρμα του αφήνιασαν στη θέα ενός τρομερού πλάσματος που βγήκε από τη θάλασσα με εντολή του θεού. Η Φαίδρα, μαθαίνοντας το θάνατο του, ένιωσε ένοχη και αυτοκτόνησε.

Γιορτές προς τιμή της Άρτεμης

1. Μικρά και Μεγάλα Βραυρώνια

Στο ιερό της Άρτεμης Βραυρωνίας γίνονταν εορταστικές εκδηλώσεις και τελετές. Τα Μικρά Βραυρώνια είχαν τοπικό χαρακτήρα και περιλάμβαναν μουσικούς αγώνες και αθλητικά αγωνίσματα. Τα Μεγάλα Βραυρώνια γίνονταν κάθε πέντε χρόνια. Μια μεγάλη πομπή ξεκινούσε από το Βραυρώνιο στην Ακρόπολη με κατεύθυνση το ιερό της θεάς στη Βραυρώνα της Αττικής. Οι τελετές περιλάμβαναν τη θυσία ενός ταύρου, που ήταν το ιερό ζώο της θεάς και την αρκτεία.

2. Αρκτεία

Τα Αρκτεία ήταν γιορτή προς τιμή της Άρτεμης Λοχείας. Στις τελετές λάμβαναν μέρος μικρά αγόρια ή κορίτσια ηλικίας πέντε έως δέκα ετών, των οποίων οι γονείς ήταν ευγνώμονες για την αίσια γέννηση τους και τα αφιέρωναν στη θεά για κάποιο χρονικό διάστημα. Αυτά τα παιδιά λέγονταν «άρκτοι» και έμεναν στο ιερό, υπηρετώντας τη θεά και την ιέρεια της. Συμμετείχαν στις γιορτές και στους λατρευτικούς χορούς γύρω από το βωμό της θεάς Άρτεμης, φορώντας κροκωτούς χιτώνες. Με τον τρόπο αυτό πίστευαν οι αρχαίοι ότι εξευμένιζαν τη θεά και εξασφάλιζαν τη γονιμότητα της γης και την ευγονία των γυναικών.

Ορφικός ύμνος προς την Άρτεμη