Αθηνά. Η θεά της σοφίας

Το χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς Αθηνάς, που φιλοτέχνησε ο Φειδίας, αναπαριστά με τον καλύτερο τρόπο τις διαφορετικές φύσεις της θεάς. Η θεά ήταν όρθια, ντυμένη με μακρύ χιτώνα ως τα πόδια. Το στήθος της ήταν σκεπασμένο με την αιγίδα, που είχε στο κέντρο το κεφάλι της Γοργόνας. Στο μπροστινό μέρος του κράνους υπήρχε η Σφίγγα και στο πλαϊνό γρύπες. Στο αριστερό χέρι κρατούσε μια Νίκη και στο δεξί ένα δόρυ. Στα πόδια του αγάλματος ήταν το φίδι και η ασπίδα που ήταν ζωγραφισμένη με παραστάσεις από τη μάχη των Αμαζόνων και τη Γιγαντομαχία.

Η διαμάχη με τον Ποσειδώνα

Η θεά Αθηνά και ο Ποσειδώνας διεκδίκησαν την πόλη των Αθηνών. Μπροστά στους Αθηναίους αποφάσισαν, ότι όποιος πρόσφερε το ωραιότερο δώρο στην πόλη, θα αποκτούσε την κυριότητα της. Ο Ποσειδώνας χτύπησε το έδαφος με την τρίαινα του και βγήκε νερό. Ήταν όμως αλμυρό και δεν θεωρήθηκε χρήσιμο από τους Αθηναίους. Η Αθηνά πρόσφερε ένα δέντρο ελιάς που ήταν καλύτερο, αφού παρείχε στην πόλη τροφή, λάδι και ξυλεία. Έτσι η Αθηνά κέρδισε τη μονομαχία και η πόλη ονομάστηκε Αθήνα. Στο Ερέχθειο της Ακρόπολης υπήρχε, σύμφωνα με τον Παυσανία (Αττικά I 26.5), πηγάδι με θαλασσινό νερό. Όταν φυσούσε νότιος άνεμος, ακουγόταν μέσα στο πηγάδι ένας ήχος κυμάτων. Ο ήχος αυτός ήταν ένα δείγμα από τη θάλασσα που εμφάνισε ο Ποσειδώνας με το κτύπημα της τρίαινας του κατά τη διαμάχη του με την Αθηνά.

[26.5] ἔστι δὲ καὶ οἴκημα Ἐρέχθειον καλούμενον· πρὸ δὲ τῆς ἐσόδου Διός ἐστι βωμὸς Ὑπάτου, ἔνθα ἔμψυχον θύουσιν οὐδέν, πέμματα δὲ θέντες οὐδὲν ἔτι οἴνῳ χρήσασθαι νομίζουσιν. ἐσελθοῦσι δέ εἰσι βωμοί, Ποσειδῶνος, ἐφ᾽ οὗ καὶ Ἐρεχθεῖ θύουσιν ἔκ του μαντεύματος, καὶ ἥρωος Βούτου, τρίτος δὲ Ἡφαίστου· γραφαὶ δὲ ἐπὶ τῶν τοίχων τοῦ γένους εἰσὶ τοῦ Βαυταδῶν καὶ—διπλοῦν γάρ ἐστι τὸ οἴκημα—[καὶ] ὕδωρ ἐστὶν ἔνδον θαλάσσιον ἐν φρέατι. τοῦτο μὲν θαῦμα οὐ μέγα· καὶ γὰρ ὅσοι μεσόγαιαν οἰκοῦσιν, ἄλλοις τε ἔστι καὶ Καρσὶν Ἀφροδισιεῦσιν· ἀλλὰ τόδε τὸ φρέαρ ἐς συγγραφὴν παρέχεται κυμάτων ἦχον ἐπὶ νότῳ πνεύσαντι. καὶ τριαίνης ἐστὶν ἐν τῇ πέτρᾳ σχῆμα· ταῦτα δὲ λέγεται Ποσειδῶνι μαρτύρια ἐς τὴν ἀμφισβήτησιν τῆς χώρας φανῆναι.

Η γέννηση του Εριχθόνιου

Η Αθηνά ήταν μια θεά παρθένος. Ο Ήφαιστος προσπάθησε ανεπιτυχώς να σμίξει μαζί της, αλλά το σπέρμα του έπεσε στο πόδι της. Εκείνη το σκούπισε με ένα κομμάτι από τα μαλλιά της και το έριξε στη γη. Η Γαία γονιμοποίησε το σπέρμα και γέννησε τον Εριχθόνιο. Μόλις γεννήθηκε, η Αθηνά τον μάζεψε, τον έβαλε σε ένα καλάθι και το έδωσε στις κόρες του Κέκροπα Πάνδροσο, Άγλαυρο και Έρση να το φυλάξουν. Μόνο η Πάνδροσος κράτησε το λόγο της και δεν άνοιξε το καλάθι. Οι άλλες δυο από περιέργεια, το άνοιξαν και είδαν ένα παιδί τυλιγμένο με φίδια. Έντρομες έπεσαν από την Ακρόπολη (Παυσανίας, Αττικά I 18.2). Όταν μεγάλωσε ο Εριχθόνιος, έδιωξε τον Αμφικτύονα και έγινε βασιλιάς της Αθήνας. Έστησε ξόανο της θεάς στο Ερέχθειο και καθιέρωσε τη γιορτή των Παναθηναίων.

[18.2] ὑπὲρ δὲ τῶν Διοσκούρων τὸ ἱερὸν Ἀγλαύρου τέμενός ἐστιν. Ἀγλαύρῳ δὲ καὶ ταῖς ἀδελφαῖς Ἕρσῃ καὶ Πανδρόσῳ δοῦναί φασιν Ἀθηνᾶν Ἐριχθόνιον καταθεῖσαν ἐς κιβωτόν, ἀπειποῦσαν ἐς τὴν παρακαταθήκην μὴ πολυπραγμονεῖν· Πάνδροσον μὲν δὴ λέγουσι πείθεσθαι, τὰς δὲ δύο—ἀνοῖξαι γὰρ σφᾶς τὴν κιβωτόν—μαίνεσθαί τε, ὡς εἶδον τὸν Ἐριχθόνιον, καὶ κατὰ τῆς ἀκροπόλεως, ἔνθα ἦν μάλιστα ἀπότομον, αὑτὰς ῥῖψαι. κατὰ τοῦτο ἐπαναβάντες Μῆδοι κατεφόνευσαν Ἀθηναίων τοὺς πλέον τι ἐς τὸν χρησμὸν ἢ Θεμιστοκλῆς εἰδέναι νομίζοντας καὶ τὴν ἀκρόπολιν ξύλοις καὶ σταυροῖς ἀποτειχίσαντας.

Ο Εριχθόνιος ταυτίστηκε με τον οίκουρο όφι, που είχε φωλιά στο Ερέχθειο. Στο άγαλμα της Αθηνάς που υπήρχε στον Παρθενώνα, το φίδι βρισκόταν στο εσωτερικό της ασπίδας της, κάτω από το αριστερό χέρι της. Οι αρχαίοι πίστευαν στην ιδέα του ερπετού που φυλάει τους κρυμμένους στη γη θησαυρούς και του φιδιού ως προστατευτικού πνεύματος σε σπίτια ή άλλους ιερούς χώρους.

Η λατρεία της Αθηνάς

Επικλήσεις και παρωνύμια

Αρεία

- Η θεά του πολέμου. Είχε ιερό στην Αθήνα που χτίστηκε, σύμφωνα με τον Παυσανία, από τα νεκρά σώματα των Περσών και ένα βωμό στον Άρειο Πάγο.

Προμάχος

- Η θεά που βρισκόταν στην πρώτη γραμμή του ελληνικού στρατού. Το άγαλμα της Αθηνάς Προμάχου βρισκόταν στον Παρθενώνα και ήταν έργο του γλύπτη Φειδία.

Ιππία

- για τη σχέση της με τα άλογα. Η Αθηνά Ιππία είχε πολλούς βωμούς στην Ελλάδα και η λατρεία της συνδεόταν με τη λατρεία του Ποσειδώνα Ίππιου. Ο Δούρειος Ίππος ήταν αφιερωμένος στην Αθηνά.

Βουλαία

- είχε υπό την προστασία της την αθηναϊκή βουλή.

Αγοραία

- Η θεά που έδινε έμπνευση στους ρήτορες στην Εκκλησία του Δήμου.

Πολιάδα

- Η θεά που επόπτευε την ειρηνική ζωή των πόλεων.

Υγιεία

- Η προστάτης της καλής υγείας των ανθρώπων.

Αίθυια, Δεινή, Ακρία

- Η θεά της καταιγίδας.

Εργάνη

- Η προστάτης της εργασίας, των τεχνών και της υφαντικής τέχνης.

Γιορτές προς τιμή της θεάς

1. Παναθήναια

Η πιο μεγάλη και πλούσια τελετή που γινόταν στην αρχαία Αθήνα για τη λατρεία της θεάς Αθηνάς ήταν τα Παναθήναια. Τα Παναθήναια γιορτάζονταν από την εποχή του τυράννου Πεισιστράτου, τον τρίτο χρόνο κάθε Ολυμπιάδας και στο τέλος του μήνα Εκατομβαιώνα.

Ήταν μια λιτανεία, κατά την οποία πλήθος κόσμου παρακολουθούσε την πομπή που έφερνε στο ιερό της Αθηνάς στην Ακρόπολη το καινούργιο πέπλο της θεάς. Το πέπλο δεν ήταν απλό κάλυμμα, αλλά μάλλινο φόρεμα κίτρινου χρώματος που είχε σχεδιασμένες σκηνές από τον αγώνα της Αθηνάς κατά των Γιγάντων. Τοποθετούσαν το πέπλο σε άρμα με σχήμα πλοίου που το έσερναν άλογα και η πομπή, που είχε ξεκινήσει από τον Κεραμεικό έξω από το Δίπυλο, διέσχιζε την Αγορά και κατευθυνόταν προς την Ακρόπολη. Πριν φτάσουν στα Προπύλαια, άφηναν το άρμα στον Άρειο Πάγο και άρχιζε η άνοδος στην Ακρόπολη. Εκεί γινόταν η παράδοση του πέπλου στην Ιέρεια της Αθηνάς μπροστά στο ξόανο της θεάς μέσα στον Παρθενώνα.

Πριν την κύρια μέρα των Παναθηναίων, γίνονταν αγώνες κάθε είδους, όπως π.χ. αρματοδρομίες και γυμνικοί αγώνες, όπου οι νικητές κέρδιζαν για βραβείο ένα δοχείο λάδι, ναυτικοί αγώνες ανάμεσα στις τριήρεις της κάθε φυλής και λαμπαδηδρομίες. Επίσης γίνονταν διαγωνισμοί ραψωδών που έψαλλαν τα ομηρικά ποιήματα. Στα χρόνια του Περικλή γίνονταν διαγωνισμοί ανάμεσα σε αυλητές, κιθαριστές και χορευτές στο Ωδείο που είχε κτιστεί γι' αυτό το σκοπό.

2. Αρρηφόρια

Μια άλλη γιορτή προς τιμή της Αθηνάς Πολιάδας ήταν τα Αρρηφόρια ή Ερσηφόρια, επειδή η Αθηνά λεγόταν και Έρση στους Αθηναίους. Η Έρση ήταν μια από τις κόρες του Κέκροπα και λόγω του ονόματος της αποτελούσε την προσωποποίηση της δροσιάς.

Στη γιορτή έπαιρναν μέρος τέσσερα κορίτσια που λέγονταν Αρρηφόροι. Ήταν αριστοκρατικής καταγωγής και ηλικίας από επτά έως έντεκα χρονών. Φορούσαν λευκό χιτώνα και χρυσά κοσμήματα. Κατοικούσαν για ένα ολόκληρο χρόνο στο Αρρηφόριο οίκημα της Ακρόπολης σε ένα είδος ιερής περισυλλογής, στην υπηρεσία της θεάς.

Κατά τη γιορτή, δυο κορίτσια μετέφεραν τα μυστικά τελετουργικά αντικείμενα της θεάς σε κάνιστρα και τα άλλα δυο το ιερό πέπλο της θεάς. Η πομπή κατέληγε στο ιερό της Αφροδίτης στον Ιλισό. Άφηναν τα ιερά αντικείμενα στο υπόγειο του ναού και μετέφεραν άλλα κάνιστρα στην Ακρόπολη, όπου τα έδιναν στην ιέρεια της Αθηνάς. Τα μυστικά τελετουργικά αντικείμενα δεν ήταν γνωστά ούτε στις Αρρηφόρους, ούτε στην ιέρεια (Παυσανίας, Αττικά I 27.3).

[27.3] ἃ δέ μοι θαυμάσαι μάλιστα παρέσχεν, ἔστι μὲν οὐκ ἐς ἅπαντα γνώριμα, γράψω δὲ οἷα συμβαίνει. παρθένοι δύο τοῦ ναοῦ τῆς Πολιάδος οἰκοῦσιν οὐ πόῤῥω, καλοῦσι δὲ Ἀθηναῖοι σφᾶς ἀῤῥηφόρους· αὗται χρόνον μέν τινα δίαιταν ἔχουσι παρὰ τῇ θεῷ, παραγενομένης δὲ τῆς ἑορτῆς δρῶσιν ἐν νυκτὶ τοιάδε. ἀναθεῖσαί σφισιν ἐπὶ τὰς κεφαλὰς ἃ ἡ τῆς Ἀθηνᾶς ἱέρεια δίδωσι φέρειν, οὔτε ἡ διδοῦσα ὁποῖόν τι δίδωσιν εἰδυῖα οὔτε ταῖς φερούσαις ἐπισταμέναις—ἔστι δὲ περίβολος ἐν τῇ πόλει τῆς καλουμένης ἐν Κήποις Ἀφροδίτης οὐ πόῤῥω καὶ δι᾽ αὐτοῦ κάθοδος ὑπόγαιος αὐτομάτη—, ταύτῃ κατίασιν αἱ παρθένοι. κάτω μὲν δὴ τὰ φερόμενα λείπουσιν, λαβοῦσαι δὲ ἄλλο τι κομίζουσιν ἐγκεκαλυμμένον· καὶ τὰς μὲν ἀφιᾶσιν ἤδη τὸ ἐντεῦθεν, ἑτέρας δὲ ἐς τὴν ἀκρόπολιν παρθένους ἄγουσιν ἀντ᾽ αὐτῶν.

3. Σκιροφόρια

Κατά το μήνα Σκιροφοριώνα (Ιούνιος-Ιούλιος), γίνονταν η γιορτή των Σκιροφορίων. Σκίρο λεγόταν το "σκιάδειο" της Αθηνάς, ένα μεγάλο υφασμάτινο κάλυμμα ή ομπρέλα, το οποίο προστάτευε την πόλη από τον καύσωνα και εξασφάλιζε έτσι τη γονιμότητα της γης για τους επόμενους μήνες. Σύμφωνα με μια άλλη ερμηνεία, σκίρο ήταν ο γύψος. Όταν ο Θησέας επέστρεψε στην Αθήνα, έφτιαξε ομοίωμα της θεάς Αθηνάς από γύψο και ο μήνας που συνέβη το γεγονός αυτό πήρε το όνομα Σκιροφοριών.

Κατά τη διάρκεια της γιορτής οι γυναίκες έφευγαν από το σπίτι και κατοικούσαν κοντά στο ιερό της θεάς. Πομπή ξεκινούσε από την Ακρόπολη και ακολουθώντας την Ιερά Οδό, κατευθυνόταν προς ένα ιερό έξω από τα τείχη της πόλης. Το ιερό αυτό ήταν αφιερωμένο στην Αθηνά Σκιράδα. Η πομπή είχε επικεφαλής την ιέρεια της Αθηνάς Πολιάδας, τον ιερέα του θεού Ποσειδώνα και του Ήλιου από το γένος των Ετεοβουτάδων.

Σύμφωνα με κάποιες πηγές, στο ναό της Αθηνάς Σκιράδας γινόταν όργωμα της γης και έτσι τα Σκιροφόρια σχετίζονταν με τη συγκομιδή των καρπών και τη γονιμότητα της γης. Η γιορτή συνδεόταν με τη Δήμητρα και οι τελετές τους ήταν παρόμοιες με αυτές των Θεσμοφορίων και Αρρηφορίων.

4. Πλυντήρια-Καλλυντήρια

Μια άλλη γιορτή προς τιμή της θεάς Αθηνάς ήταν τα Πλυντήρια. Οι τελετουργίες σε αυτή τη γιορτή είχαν σκοπό το καθαρισμό του ναού, των ιερών αντικειμένων και της εικόνας της θεάς. Έβγαζαν από το άγαλμα τα ρούχα για να τα πλύνουν και μετά το καθάριζαν.

Μετά τη γιορτή αυτή άρχιζαν τα Καλλυντήρια. Το άγαλμα της θεάς έμπαινε ξανά στη θέση του. Το στόλιζαν με τα ρούχα του και ο ναός άνοιγε για τους πιστούς, που έρχονταν να θαυμάσουν το άγαλμα. Αυτή η γιορτή είχε σχέση επίσης με τη γεωργία και την αφθονία που έδιναν οι καρποί. Στη λιτανεία προς το Ερέχθειο κρατούσαν ένα μεγάλο πιάτο γεμάτο ξερά σύκα. Η συκιά και η ελιά θεωρούνταν δώρα της θεάς.

Ορφικός ύμνος προς την Αθηνά