Εκάτη. Η θεά της μαγείας

Η λατρεία της Εκάτης

Η λατρεία της Εκάτης ξεκίνησε από τα παράλια της Μικράς Ασίας και τη Σαμοθράκη. Το Ιερό των Μεγάλων Θεών ήταν αφιερωμένο σε αυτήν. Στη Μίλητο υπήρχε επιγραφή προς τιμή της στο ιερό του Δελφίνιου Απόλλωνος. Επίσης στην Αίγινα πίστευαν, ότι η λατρεία της Εκάτης προήλθε από τον Ορφέα (Παυσανίας, Κορινθιακά II 30.2).

[30.2] θεῶν δὲ Αἰγινῆται τιμῶσιν Ἑκάτην μάλιστα καὶ τελετὴν ἄγουσιν ἀνὰ πᾶν ἔτος Ἑκάτης, Ὀρφέα σφίσι τὸν Θρᾷκα καταστήσασθαι τὴν τελετὴν λέγοντες. τοῦ περιβόλου δὲ ἐντὸς ναός ἐστι, ξόανον δὲ ἔργον Μύρωνος, ὁμοίως ἓν πρόσωπόν τε καὶ τὸ λοιπὸν σῶμα. Ἀλκαμένης δὲ ἐμοὶ δοκεῖν πρῶτος ἀγάλματα Ἑκάτης τρία ἐποίησε προσεχόμενα ἀλλήλοις, ἣν Ἀθηναῖοι καλοῦσιν Ἐπιπυργιδίαν: ἕστηκε δὲ παρὰ τῆς Ἀπτέρου Νίκης τὸν ναόν.

Η Εκάτη ήταν σημαντική θεότητα και για τους Ορφικούς. Ο Ορφικός Ύμνος στην Εκάτη φανερώνει τη σπουδαία θέση που κατείχε η λατρεία της θεάς στη θρησκευτική ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Με την πάροδο των αιώνων, η λατρεία της Εκάτης πέρασε στη νότια Ελλάδα.

Επικλήσεις και παρωνύμια

Βενδίδα

- Η πένθιμη θεά που λατρεύονταν στη Θράκη στα βάθη των σπηλαίων. Το σπήλαιο στη Ζήρυνθο της Σαμοθράκης ήταν αφιερωμένο στην Εκάτη.

Βριμώ

- Η οργιζόμενη θεά.

Ενοδία

- Η προστάτιδα των οδών. Στην Αίγινα γίνονταν ετήσιες γιορτές προς τιμή της Ενοδίας Εκάτης με συμμετοχή λατρευτικών θιάσων από την Αττική και την Πελοπόννησο. Ακόμα λάμβαναν χώρα μυητικές τελετές όπως στα Ελευσίνια Μυστήρια.

Επιπυργιδία

- Άγαλμα της τρίμορφης Εκάτης που ονομάζονταν από τους Αθηναίους επιπυργιδία υπήρχε στην Ακρόπολη μπροστά από τα Προπύλαια έξω από το ναό της Αθηνάς Νίκης (Κορινθιακά II 30.2).

Κουροτρόφος

- Η προστάτιδα των βρεφών, όπως την αναφέρει ο Ησίοδος στη Θεογονία (στ. 450-452) (θῆκε δέ μιν Κρονίδης κουροτρόφον, οἳ μετ᾽ ἐκείνην/ὀφθαλμοῖσιν ἴδοντο φάος πολυδερκέος Ἠοῦς./οὕτως ἐξ ἀρχῆς κουροτρόφος, αἳ δέ τε τιμαί.).

Κραταιίς

- Η θεά με την υπερβολική δύναμη και ορμή.

Φωσφόρος

- Η θεά που φέρει το φως.

Χθονία

- Για την ικανότητα της να πηγαίνει στον Κάτω Κόσμο.

Η τρίμορφος Εκάτη

Η Εκάτη ταυτίζονταν με τη θεά Άρτεμη. Ο Αισχύλος στο έργο του Ικέτιδες (στ. 674-677) αναφέρει την Άρτεμη - Εκάτη ως προστάτιδα του τοκετού των γυναικών (τίκτεσθαι δ᾽ ἐφόρους γᾶς/ἄλλους εὐχόμεθ᾽ ἀεί,/Ἄρτεμιν δ᾽ Ἑκάταν γυναι-/κῶν λόχους ἐφορεύειν.). Η σημαντικότερη όμως ταύτιση των δυο θεοτήτων βρίσκεται στη λατρεία της Σελήνης. Σε πολλές καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις η Εκάτη παρουσιάζεται με τρεις μορφές (τρίμορφος Εκάτη), που συμβολίζουν τις τρεις διαφορετικές όψεις του φεγγαριού στις τρεις φάσεις του. Στο τέλος κάθε μήνα, πριν την εμφάνιση της νέας Σελήνης, έβαζαν στα αγάλματα της θεάς διάφορα τρόφιμα, όπως ψάρια, αυγά, τυρί που λέγονταν Εκαταία ή Εκάτης δείπνα.

Η Εκάτη ταυτίζονταν επίσης και με την Περσεφόνη. Γι' αυτό την αποκαλούσαν χθόνια, όταν βρίσκονταν στον κάτω κόσμο. Ο Λουκιανός στον Μένιππο αποκαλεί την Εκάτη «βασίλισσα της νύχτας και φοβερή Περσεφόνη» (καὶ νυχίαν Ἑκάτην καὶ ἐπαινὴν Περσεφόνειαν). Σε διάφορα αγγεία παρουσιάζεται η Εκάτη δίπλα στην Περσεφόνη και τον Πλούτωνα.

Για τους προληπτικούς στην αρχαία Ελλάδα ήταν η θεά της μαγείας και των φαντασμάτων. Προστάτευε τη μαγεία σε όλες τις μορφές της. Δίδαξε στη Μήδεια όλα τα μυστικά της μαγείας, όπως αναφέρει ο Ευρυπίδης στο ομώνυμο έργο του. Ο Αριστοφάνης στην κωμωδία του Βάτραχοι (στίχοι 288-294) αναφέρει την Έμπουσα, το μυθικό πλάσμα της Εκάτης, που άλλαζε μορφές και εμφανίζονταν τις νύχτες.

ΞΑ. καὶ μὴν ὁρῶ νὴ τὸν Δία θηρίον μέγα.
ΔΙ. ποῖόν τι; ΞΑ. δεινόν. παντοδαπὸν γοῦν γίγνεται·
τοτὲ μέν γε βοῦς, νυνὶ δ᾽ ὀρεύς, τοτὲ δ᾽ αὖ γυνὴ
ὡραιοτάτη τις. ΔΙ. ποῦ ᾽στι; φέρ᾽ ἐπ᾽ αὐτὴν ἴω.
ΞΑ. ἀλλ᾽ οὐκέτ᾽ αὖ γυνή ᾽στιν, ἀλλ᾽ ἤδη κύων.
ΔΙ. ἔμπουσα τοίνυν ἐστί. ΞΑ. πυρὶ γοῦν λάμπεται
ἅπαν τὸ πρόσωπον. ΔΙ. καὶ σκέλος χαλκοῦν ἔχει;

Ορφικός ύμνος προς την Εκάτη

Ύμνος εις Εκάτην

Εἰνοδίαν Ἑκάτην κλήιζω, τριοδῖτιν, ἐραννήν,
οὐρανίαν χѳονίαν τε καὶ εἰναλίαν, κροκόπεπλον,
τυμβιδίαν, ѱυχαῖς νεκύων μέτα βακχεύουσαν,
Περσείαν, φιλέρημον, ἀγαλλομένην ἐλάφοισι,
νυκτερίαν, σκυλακῖτιν, ἀμαιμάκετον βασίλειαν,
ѳηρόβρομον, ἄζωστον, ἀπρόσμαχον εἶδος ἔχουσαν,
ταυροπόλον, παντὸς κόσμου κληιδοῦχον ἄνασσαν,
ἡγεμόνην, νύμφην, κουροτρόφον, οὐρεσιφοῖτιν,
λισσόμενος κούρην τελεταῖς ὁσίαισι παρεῖναι
βουκόλωι εὐμενέουσαν ἀεὶ κεχαρηότι ѳυμῶι.

Μετάφραση

Την Εκάτη εξυμνώ, που τη λατρεύουν στις οδούς και στις τριόδους, την επέραστη,
την ουράνια και την επίγειο και τη θαλασσινή πού έχει κίτρινο πέπλο,
αυτή πού φροντίζει για τους νεκρούς και που είναι ενθουσιασμένη ανάμεσα στις ψυχές των νεκρών,
την Περσεία, αυτή πού αγαπά την ερημιά και ευφραίνεται με τα ελάφια,
τη νυκτερινή, την προστάτη των σκύλων, την ακαταμάχητη βασίλισσα
αυτήν πού θηρεύει ταύρους, τη βασίλισσα πού έχει τα κλειδιά όλου του κόσμου,
την οδηγό, τη νύμφη, αυτή που ανατρέφει παιδιά και πού περιφέρεται στα βουνά
αυτή την κόρη ας παρακαλέσουμε να παρευρεθεί στις ιερές τελετές
με ευμενή πάντοτε διάθεση προς τον ηγέτη και με χαρούμενη καρδιά.