Οι εννέα Μούσες
Η Καλλιόπη ήταν η μεγαλύτερη από τις Μούσες, η πιο σεβαστή και η πιο δυνατή. Ήταν η Μούσα της επικής ποίησης, της ευγλωττίας και της επιστήμης. Έσμιξε με τον Απόλλωνα και έγινε η μητέρα του Ορφέα. Η Ευτέρπη ήταν η προστάτιδα της μουσικής. Η Κλειώ ήταν η Μούσα της ιστορίας και η Ερατώ η Μούσα της λυρικής και ερωτικής ποίησης. Μερικές φορές στα πόδια της βρισκόταν ένας Έρωτας, ενώ άλλες φορές ήταν γυμνή και θύμιζε την Αφροδίτη. Η Μελπομένη ήταν η Μούσα της τραγωδίας και συνδέονταν με τον Διόνυσο.
Η Πολύμνια ήταν η Μούσα των ύμνων και των τραγουδιών προς τιμή των θεών και ηρώων. Ταυτίζονταν με τη Μνημοσύνη, διότι στα αγάλματα παρουσιάζεται σε στάση διαλογισμού και ανάμνησης. Στη ρωμαϊκή εποχή θεωρήθηκε προστάτιδα της μιμικής τέχνης. Η Τερψιχόρη εκπροσωπούσε το χορό και τη χορική ποίηση. Συνόδευε και ακολουθούσε τη Μελπομένη. Τέλος, η Θάλεια ήταν η Μούσα της κωμωδίας και η Ουρανία η προστάτιδα της αστρονομίας.
Η λατρεία των Μουσών
Ο Παυσανίας γράφει στο έργο του Ελλάδος Περιήγησις ότι η λατρεία των Μουσών ξεκίνησε από την Πιερία και τον Όλυμπο και συνεχίστηκε αργότερα νοτιότερα στον Ελικώνα και Παρνασσό. Γι΄αυτό και οι Μούσες εκεί ονομάστηκαν Ολυμπιάδες, Πιερίδες και Ελικωνιάδες. Στα μέρη αυτά υπήρχαν πολλά σπήλαια και πηγές αφιερωμένες στις Μούσες. Το ιερό των Μουσών στον Ελικώνα ήταν ένα από τα σημαντικότερα ιερά της αρχαίας Ελλάδας. Ιερά και βωμοί τους υπήρχαν και σε άλλα μέρη της Ελλάδας, όπως στην Αττική, Κόρινθο, Ολυμπία και Τροιζήνα (Βοιωτικά IX 29.3-29.4).
[29.3] χρόνῳ δὲ ὕστερόν φασι Πίερον Μακεδόνα, ἀφ' οὗ καὶ Μακεδόσιν ὠνόμασται τὸ ὄρος, τοῦτον ἐλθόντα ἐς Θεσπιὰς ἐννέα τε Μούσας καταστήσασθαι καὶ τὰ ὀνόματα τὰ νῦν μεταθέσθαι σφίσι. ταῦτα δὲ ἐνόμιζεν οὕτως ὁ Πίερος ἢ σοφώτερά οἱ εἶναι φανέντα ἢ κατά τι μάντευμα ἢ παρά του διδαχθεὶς τῶν Θρᾳκῶν: δεξιώτερον γὰρ τά τε ἄλλα ἐδόκει τοῦ Μακεδονικοῦ τὸ ἔθνος εἶναι πάλαι τὸ Θρᾴκιον καὶ οὐχ ὁμοίως ἐς τὰ θεῖα ὀλίγωρον.
[29.4] εἰσὶ δ' οἳ καὶ αὐτῷ θυγατέρας ἐννέα Πιέρῳ γενέσθαι λέγουσι καὶ τὰ ὀνόματα ἅπερ ταῖς θεαῖς τεθῆναι καὶ ταύταις, καὶ ὅσοι Μουσῶν παῖδες ἐκλήθησαν ὑπὸ Ἑλλήνων, θυγατριδοῦς εἶναι σφᾶς Πιέρου: Μίμνερμος δέ, ἐλεγεῖα ἐς τὴν μάχην ποιήσας τὴν Σμυρναίων πρὸς Γύγην τε καὶ Λυδούς, φησὶν ἐν τῷ προοιμίῳ θυγατέρας Οὐρανοῦ τὰς ἀρχαιοτέρας Μούσας, τούτων δὲ ἄλλας νεωτέρας εἶναι Διὸς παῖδας.
Ορφικός ύμνος προς τις Μούσες
Μουσών θυμίαμα, λίβανον
Μνημοσύνης καὶ Ζηνὸς ἐριγδούποιο ѳύγατρες,
Μοῦσαι Πιερίδες, μεγαλώνυμοι, ἀγλαόφημοι,
ѳνητοῖς, οἷς κε παρῆτε, ποѳεινόταται, πολύμορφοι,
πάσης παιδείης ἀρετὴν γεννῶσαι ἄμεμπτον,
ѳρέπτειραι ѱυχῆς, διανοίας ὀρѳοδότειραι,
καὶ νόου εὐδυνάτοιο καѳηγήτειραι ἄνασσαι,
αἳ τελετὰς ѳνητοῖς ἀνεδείξατε μυστιπολεύτους,
Κλειώ τ' Εὐτέρπη τε Ѳάλειά τε Μελπομένη τε
Τερѱιχόρη τ' Ἐρατώ τε Πολύμνιά τ' Οὐρανίη τε
Καλλιόπηι σὺν μητρὶ καὶ εὐδυνάτηι ѳεᾶι Ἁγνῆι.
ἀλλὰ μόλοιτε, ѳεαί, μύσταις, πολυποίκιλοι, ἁγναί,
εὔκλειαν ζῆλόν τ' ἐρατὸν πολύυμνον ἄγουσαι
Μετάφραση
Σεις οι θυγατέρες της Μνημοσύνης και του βροντερού Διός
ω ένδοξες Πιερίδες Μούσες με την λαμπρή φήμη
σεις σε όσους ανθρώπους παρευρεθείτε είστε περιπόθητες, πολύμορφες,
επειδή γεννάτε την άμεμπτο αρετή πάσης παιδείας
εσείς τρέφετε την ψυχήν και δίδετε την ορθή κατεύθυνση στην διανόηση
και είστε οι οδηγοί βασίλισσες του δυνατού νου
σεις που δείξατε στους ανθρώπους τις τελετές, οι οποίες εορτάζονται με μυστήρια,
σεις η Κλειώ η Ευτέρπη, η Θάλεια, η Μελπομένη
η Τερψιχόρη, η Ερατώ, η Πολυμνία, η Ουρανία
και η μητέρα μου Καλλιόπη, που είστε αγνές θεές πολύ ισχυρές.
Αλλά είθε ω θεοί να προσέλθετε στους μύστες
σεις που είστε πολυποίκιλες και αγνές
και να φέρετε σε αυτούς δόξα και ζήλο αξιέραστο και πολυύμνητο.